Trở thành người cán bộ cách mạng, hoạt động tích cực trong phong trào công nhân

Tháng 2/1928, Nguyễn Đức Cảnh được cử xuống Hải Phòng hoạt động.

Tại Hải Phòng, Nguyễn Đức Cảnh được bổ sung vào Tỉnh bộ Thanh niên, có nhiệm vụ củng cố và phát triển các chi bộ Thanh niên và Công hội trong công nhân. Là người say mê với công tác tổ chức, đi tới đâu Nguyễn Đức Cảnh cũng chăm lo củng cố gây dựng tổ chức đến đấy. Ngoài việc gây dựng tổ chức Thanh niên, đồng chí còn chú ý gây dựng tổ chức Công hội trong công nhân. Những hoạt động sôi nổi của Nguyễn Đức Cảnh ở vùng Hải Phòng đã góp phần đắc lực tạo nên khí thế cách mạng sôi nổi trong đội ngũ công nhân. Các cơ sở của Thanh niên và Công hội phát triển mạnh mẽ ở bến cảng và các nhà máy ở Hải Phòng…

Cảng Hải Phòng - nơi đồng chí Nguyễn Đức Cảnh hoạt động và lãnh đạo phong trào công nhân trong thời gian 1929-1930.

Bằng hoạt động thực tiễn sôi nổi trong công nhân Hải Phòng, nhận thấy nhiều nơi ở vùng mỏ chưa có cơ sở của Thanh niên, Nguyễn Đức Cảnh đã đề nghị với Kỳ bộ Bắc Kỳ cần phải tăng cường tổ chức Thanh niên trong hầm mỏ, xí nghiệp. Đồng chí đã đặc biệt nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thâm nhập vào phong trào công nhân; nêu kinh nghiệm qua những lần đi vào nhà máy, hầm mỏ và rút ra kết luận rằng, "chỉ có đi vào giai cấp công nhân, người cách mạng mới tìm ra chủ trương và phương pháp đấu tranh đúng”¹.

Ý kiến sắc sảo của Nguyễn Đức Cảnh đã được các đồng chí trong Kỳ bộ Thanh niên Bắc Kỳ tán thành và trở thành Nghị quyết của Kỳ bộ. Chủ trương "Vô sản hóa" được bắt đầu từ đây. Từ ý kiến của Nguyễn Đức Cảnh trở thành Nghị quyết của Hội nghị Kỳ bộ Thanh niên Bắc Kỳ, chủ trương "Vô sản hóa" trở thành nhận thức và hành động của những thanh niên yêu nước trong Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên. Nhiều người đã vượt qua hiểm nguy, chịu đựng mọi gian khổ, đi đến những nơi nóng bỏng nhất của phong trào công nhân như Ngô Gia Tự, Nguyễn Phong Sắc, Lương Khánh Thiện... để vận động cách mạng, giác ngộ quần chúng công nhân.

Tại Hải Phòng, Nguyễn Đức Cảnh bí mật liên hệ, tổ chức cho nhiều hội viên Thanh niên đi "Vô sản hóa" ở các cơ sở công nghiệp vùng duyên hải và tổ chức nhiều lớp huấn luyện chính trị để nâng cao nhận thức chính trị trong công nhân Hải Phòng. Để có tài liệu giảng dạy và cho công nhân nghiên cứu, Nguyễn Đức Cảnh viết nhiều bài về đời sống công nhân, tổng kết kinh nghiệm về công tác vận động công nhân, về công tác tuyên truyền, tổ chức, đồng thời vận động các đồng chí trong Tỉnh bộ Thanh niên Hải Phòng viết nhiều truyền đơn, và các bài cho báo Đồng lòng tranh đấu, Tin tức, Cờ đỏ xuất bản ở Hải Phòng... Chính nhờ những hoạt động này, nhận thức chính trị trong giai cấp công nhân Hải Phòng phát triển, thúc đẩy đấu tranh cách mạng lên cao. Công nhân nhiều nhà máy ở Hải Phòng liên tiếp đấu tranh, từ đấu tranh đòi quyền lợi về kinh tế đã dần tiến lên đấu tranh chính trị.

Cũng trong thời gian này, phong trào công nhân ở Hà Nội, Nam Định, Vinh và các tỉnh khác ở Bắc Kỳ, Trung Kỳ cũng phát triển nhanh cả về số lượng và chất lượng. Đây là kết quả bước đầu của phong trào "Vô sản hóa" mà Nguyễn Đức Cảnh là một trong những người "châm ngòi pháo" đó. Sự lớn mạnh của phong trào công nhân Việt Nam khi chủ nghĩa Mác - Lênin được truyền bá, làm cho Nguyễn Đức Cảnh và các đồng chí của mình nhận thấy rõ sự hạn chế của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên khi không còn đủ sức lãnh đạo phong trào. Những hạt nhân tích cực trong Thanh niên chủ trương thành lập một chính đảng của giai cấp công nhân Việt Nam.

Địa điểm mở lớp huấn luyện đào tạo cán bộ cách mạng của đồng chí Nguyễn Đức Cảnh năm 1928.

Tháng 3/1929, Nguyễn Đức Cảnh và các đồng chí nòng cốt trong Kỳ bộ Thanh niên Bắc Kỳ như Ngô Gia Tự, Trịnh Đình Cửu, Trần Văn Cung, Đỗ Ngọc Du,... họp bàn tại số nhà 5D, phố Hàm Long, Hà Nội, nhất trí thành lập chi bộ cộng sản đầu tiên ở Việt Nam. Chi bộ chủ trương tiếp tục tổ chức phong trào “Vô sản hóa” nhằm phát triển hơn nữa tổ chức Công hội, tuyên truyền chủ nghĩa Mác – Lênin và lãnh đạo các phong trào công nhân. Sau khi chi bộ cộng sản ra đời, số đồng chí cộng sản tăng nhanh và phong trào đấu tranh của công nhân phát triển rõ rệt. Tuy chưa khẳng định được vai trò lãnh đạo của Thanh niên, song trên thực tế, nó đã chỉ huy Kỳ bộ Thanh niên Bắc Kỳ về các mặt công tác².

Mặc dù phong trào cách mạng trong nước đã lớn mạnh, yêu cầu thực tiễn dẫn đến sự ra đời của Đảng Cộng sản đã chín muồi, tuy nhiên, tại Đại hội lần thứ nhất của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên (5/1929) đã xảy ra sự bất đồng giữa các đại biểu trong việc xúc tiến thành lập Đảng. Đoàn đại biểu Bắc Kỳ (Trần Văn Cung, Ngô Gia Tự và Nguyễn Tuân) rút khỏi Đại hội về nước và thảo luận với các đồng chí trong chi bộ cộng sản đầu tiên tiến hành thành lập Đảng Cộng sản. Những cán bộ nòng cốt, trung kiên mà đại biểu xuất sắc là Nguyễn Đức Cảnh, Ngô Gia Tự trực tiếp chuẩn bị, mật về dự thảo các văn kiện, đồng thời chỉ đạo, cổ vũ những thành phần tiên tiến trong Thanh niên Bắc Kỳ lên cao thúc đẩy, thành lập Đảng Cộng sản để lãnh đạo phong trào.

Ngày 17/6/1929, tại số nhà 312, phố Khâm Thiên, Hà Nội, những người cách mạng kiên trung nhất, gần 20 đại biểu các tổ chức cộng sản ở các tỉnh Bắc Kỳ quyết định thành lập Đông Dương Cộng sản thông qua Chính cương, Tuyên ngôn và Điều lệ. Đảng cũng cho ra Ban Chấp hành Trung ương lâm thời. Nguyễn Đức Cảnh được bầu làm Ủy viên Ban Chấp hành, phụ trách công tác vận động công nhân.

Thành lập và lãnh đạo Tổng Công hội Đỏ Bắc Kỳ

Từ khi Đông Dương Cộng sản Đảng ra đời, Đảng đã đưa cán bộ vào hoạt động trong các Công hội và tổ chức công nhân khác do tổ chức Thanh niên lập ra để tuyên truyền chủ nghĩa cộng sản và đường lối cách mạng của Đảng. Nhờ vậy, phong trào đấu tranh của công nhân tại các trung tâm công nghiệp Bắc Kỳ như Hải Phòng, Hà Nội, Nam Định phát triển mạnh mẽ. Trong không khí sôi động đó, Trung ương lâm thời Đông Dương Cộng sản Đảng chủ trương triệu tập Đại hội đại biểu công nhân toàn xứ thành lập Tổng Công hội Đỏ Bắc Kỳ để thống nhất lãnh đạo. Nguyễn Đức Cảnh được giao nhiệm vụ chuẩn bị mọi mặt để triệu tập Đại hội. Ngày 28/7/1929, Đại hội đại biểu công nhân toàn xứ Bắc Kỳ được tiến hành tại số nhà 15, phố Hàng Nón, Hà Nội³.

Đại hội đã thảo luận sôi nổi và đi đến thống nhất những vấn đề về hệ thống tổ chức, chương trình hành động, phương pháp đấu tranh... Đại hội quyết định xuất bản tờ báo Lao Động cơ quan tuyên truyền trong quần chúng công nhân và tạp chí Công hội Đỏ làm cơ quan lý luận. Đại hội quyết định thành lập Tổng Công hội Đỏ Bắc Kỳ gồm 7 đồng chí, Nguyễn Đức Cảnh làm Hội trưởng, phụ trách tờ báo Lao Động và tạp chí Công hội Đỏ.

Để đưa tổ chức Công hội Đỏ Bắc Kỳ phát triển hơn nữa nhằm củng cố tổ chức vững chắc hơn, tháng 12/1929, Nguyễn Đức Cảnh triệu tập Hội nghị Ban Chấp hành lâm thời để kiểm điểm công tác, ấn định chương trình công tác mới và bầu Ban Chấp hành chính thức Tổng Công hội Đỏ Bắc Kỳ. Hội nghị này có một ý nghĩa to lớn và là sự cổ vũ mạnh mẽ đối với phong trào công nhân cả nước. Sau hội nghị, tháng 12/1929, phong trào đấu tranh của công nhân Bắc Kỳ được dấy mạnh, nhiều cuộc bãi công nổ ra và giành được thắng lợi.

Nhận thấy ở phong trào công nhân mặc dù có phát triển song vẫn để giác ngộ lý luận Mác - Lênin trong công nhân không được thường xuyên, đồng chí Nguyễn Đức Cảnh đề nghị Đông Dương Cộng sản cần phải có một số đồng chí chú trọng hơn nữa chủ nghĩa Mác - Lênin trong giai cấp công nhân Việt Nam. Đây là công việc cần kíp của Đảng. Nguyễn Đức Cảnh nhận nhiệm vụ biên soạn, in ấn và trực tiếp giảng dạy để đảng viên và công nhân cùng học tập. Các cuốn sách Cách mạng của Lênin, Trả lời Kơrôteme và Lịch sử của Quốc tế Cộng sản, Quốc tế Công hội Đỏ... là cơ sở lý luận, chỉ dẫn phong trào công nhân đấu tranh.

Nhà máy Diêm (Thành phố Vinh) - nơi đồng chí Nguyễn Đức Cảnh hoạt động, lãnh đạo phong trào công nhân năm 1930-1931

Hạt nhân nòng cốt trong việc thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam

Từ cuối năm 1929, đầu năm 1930, ba tổ chức cộng sản lần lượt được thành lập ở Việt Nam. Một cuộc họp được tổ chức cuối tháng 11/1929 bàn việc hợp nhất Đảng nhưng không thành. Phải đến cuối tháng 2/1930, tại Hương Cảng (Trung Quốc), dưới sự chủ trì của Nguyễn Ái Quốc, Hội nghị hợp nhất các tổ chức cộng sản mới đi đến thống nhất. Nguyễn Đức Cảnh và Trịnh Đình Cửu là đại biểu của Đông Dương Cộng sản Đảng.

Đây là lần đầu tiên Nguyễn Đức Cảnh được tiếp xúc và làm việc với Nguyễn Ái Quốc, vị lãnh tụ kính yêu của giai cấp công nhân và nhân dân Việt Nam. Nếu như trước đây Nguyễn Đức Cảnh tiếp thu tư tưởng Nguyễn Ái Quốc qua các tác phẩm Bản án chế độ thực dân Pháp, Đường Kách mệnh và những sách báo của Người thì giờ đây được trực tiếp gặp mặt và làm việc đã củng cố thêm lòng tin vững chắc vào sự nghiệp cách mạng vĩ đại của giai cấp công nhân và nhân dân Việt Nam.

Trước ngày họp, các đại biểu của Đông Dương Cộng sản Đảng báo cáo tình hình với Nguyễn Ái Quốc về toàn bộ những hoạt động của tổ chức mình và tình hình phong trào công nhân Việt Nam. Nguyễn Ái Quốc tán thành những nhận định đó và yêu cầu Nguyễn Đức Cảnh, Nguyễn Chí Diểu chuẩn bị ý kiến phát biểu tại Hội nghị thành lập Đảng⁴.

Dưới sự chủ tọa của Nguyễn Ái Quốc, Hội nghị thành lập Đảng diễn ra từ 6/1 đến ngày 7/2/1930, tại Cửu Long, Hương Cảng, Trung Quốc. Dự hội nghị có các đồng chí: Nguyễn Ái Quốc (thay mặt Quốc tế Cộng sản), Nguyễn Đức Cảnh, Trịnh Đình Cửu (thay mặt Đông Dương Cộng sản Đảng), Châu Văn Liêm, Nguyễn Thiệu (thay mặt An Nam Cộng sản Đảng). Đông Dương Cộng sản Liên đoàn vừa thành lập (1/1930) nên không kịp cử đại biểu tới dự.

Hội nghị đã nhất trí tán thành việc hợp nhất các tổ chức cộng sản trong nước thành một chính đảng duy nhất lấy tên là Đảng Cộng sản Việt Nam. Hội nghị thông qua Chính cương vắn tắt, Sách lược vắn tắt, Chương trình tóm tắt, Điều lệ vắn tắt của Đảng do Nguyễn Ái Quốc soạn thảo. Hội nghị cũng thành lập Đoàn Thanh niên Cộng sản, Hội Tương tế, Hội Phản đế… và thông qua Lời kêu gọi của Nguyễn Ái Quốc.

Sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam là một bước ngoặt vĩ đại trong lịch sử cách mạng Việt Nam. “Nó xác lập vai trò lãnh đạo của giai cấp công nhân đối với cách mạng, xác lập vai trò lãnh đạo của giai cấp vô sản ta đã trưởng thành và đủ sức lãnh đạo cách mạng”⁵.

Ngày 10/2/1930, Nguyễn Đức Cảnh và Trịnh Đình Cửu về nước báo cáo tình hình và thực hiện chủ trương tiến hành hợp nhất các tổ chức cộng sản trong nước và cử ra Ban Chấp hành Trung ương lâm thời. Cuối tháng 2/1930, tại số nhà 42, phố Hàng Thiếc, Hà Nội, Ban Chấp hành Trung ương lâm thời được cử ra gồm 7 đồng chí. Nguyễn Đức Cảnh được giới thiệu vào Trung ương lâm thời, song đồng chí đã khiêm tốn từ chối và giới thiệu đồng chí khác thay thế mình⁶.

Sau khi Ban Chấp hành Trung ương lâm thời được thành lập, các Xứ ủy cũng lần lượt ra đời. Nguyễn Đức Cảnh được đề cử làm Bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ, trực tiếp lãnh đạo xây dựng Đảng bộ Hải Phòng. Dưới sự lãnh đạo của Nguyễn Đức Cảnh, phong trào công nhân Hải Phòng ngày càng phát triển. Nhiều tổ chức quần chúng cách mạng như Nông hội đỏ, Công hội đỏ, Thanh niên đoàn... được xây dựng. Bằng những kinh nghiệm và tài liệu quý báu của mình trong quá trình hoạt động cách mạng, Nguyễn Đức Cảnh với vai trò là người đón tiếp đồng chí Trần Phú về Hải Phòng quan sát thực tiễn, đồng chí đã trao đổi, bàn bạc với đồng chí Trần Phú trong quá trình nghiên cứu dự thảo Luận cương Chính trị tháng 10/1930.

Tháng 10/1930, trước sự phát triển mạnh mẽ của phong trào công nhân với đỉnh cao là Xô Viết – Nghệ Tĩnh, Nguyễn Đức Cảnh được Trung ương cử vào Xứ ủy Trung Kỳ, phụ trách công tác tuyên huấn. Nguyễn Đức Cảnh đã nỗ lực hết sức mình, hoạt động không mệt mỏi, ban đêm đi đến từng cơ sở để nắm tình hình, xây dựng, phát triển phong trào, uốn nắn những sai lệch trong quá trình đấu tranh của quần chúng. Ban ngày, đồng chí miệt mài nghiên cứu, phân tích tình hình để báo cáo Thường vụ Xứ ủy, đồng thời viết nhiều bài báo đăng trên các tờ Tiến lên, Người lao khổ... làm tài liệu tuyên truyền trong quần chúng. Nguyễn Đức Cảnh cũng đề nghị Xứ ủy Trung Kỳ mở các lớp huấn luyện chính trị cho cán bộ, đảng viên và công nhân. Nhiều những cán bộ cốt cán của phong trào đã được huấn luyện, trở thành những cán bộ cốt cán của phong trào.

Thực dân Pháp vô cùng lo sợ, đã tiến hành đàn áp, khủng bố, dìm phong trào trong biển máu. Nhiều cán bộ cốt cán, nhiều đảng viên kiên trung bị giết, bị bắt. Nguyễn Đức Cảnh bị thực dân Pháp bắt vào khoảng cuối tháng 4/1931, sau bị giam tại nhà lao Hỏa Lò (Hà Nội) và bị kết án tử hình.

Trong những ngày tháng cuối đời, Nguyễn Đức Cảnh đã dồn hết tâm lực vào việc đúc kết kinh nghiệm, rút ra lý luận cho công tác vận động công nhân. Đồng chí đã viết tập Công nhân vận động, nêu rõ tình hình, đặc điểm, tinh thần cách mạng, nội dung và phương pháp tổ chức giai cấp công nhân Việt Nam. Đó là một tài liệu tổng kết, làm phong phú thêm lý luận vận động công nhân của Đảng.