Qua hàng nghìn năm, gắn liền với truyền thống chống thiên tai địch họa, chống ngoại xâm, bảo vệ độc lập dân tộc, đóng góp vào phát triển kinh tế xã hội của đất nước. Trong thời kỳ chiến tranh tàn phá, nghề cá Việt Nam đã gặp không ít khó khăn, bị thụt lùi rất nhiều so với các quốc gia có biển trong khu vực, cho đến những năm giữa thế kỷ trước vẫn còn mang đậm dấu ấn của một loại hình kinh tế tự cung, tự cấp, trình độ sản xuất còn lạc hậu và chỉ được xem như một nghề phụ trong sản xuất nông nghiệp. Bước vào thời kỳ đổi mới, thủy sản nói chung và nghề cá nói riêng đã được xác định là ngành kinh tế mũi nhọn nhằm phấn đấu đưa nước ta trở thành một quốc gia mạnh về biển, giàu lên từ biển, bảo vệ vững chắc chủ quyền quốc gia trên biển.

Với bờ biển trải dài trên 2.000 km từ Bắc vào Nam, Việt Nam có 28 tỉnh, thành phố có biển với hơn 4 triệu lao động đang làm việc trên 130 nghìn tàu cá các loại. Lực lượng lao động hiện nay trên các tàu cá tuy chỉ chiếm khoảng trên dưới 15% lao động của ngành thủy sản, nhưng có vai trò rất quan trọng vì ngày đêm vừa bám biển, bám ngư trường và tham gia quản lý, kiểm soát, đảm bảo khai thác bền vững nguồn tài nguyên thiên nhiên có khả năng tái tạo của đất nước, vừa phối hợp với các lực lượng chức năng làm nhiệm vụ giữ gìn trật tự, bảo vệ chủ quyền quốc gia trên các vùng biển.

Để bám biển, ngoài những khó khăn chung của đất nước, xã hội, ngư dân còn phải vượt qua muôn vàn khó khăn, thách thức đó là nguồn lợi hải sản ven bờ ngày càng cạn kiệt, nguồn lợi hải sản xa bờ tuy rất tiềm năng nhưng lại phụ thuộc rất lớn vào năng lực đánh bắt của các đội tàu và các dịch vụ hậu cần nghề cá đi kèm; mặt khác, giá của nhiều vật tư, nguyên liệu, nhiên liệu đầu vào của sản xuất có biến động không ngừng; những biểu hiện bất thường của thời tiết do biến đổi khí hậu ngày càng thể hiện rõ bằng việc xuất hiện nhiều dạng thời tiết không theo quy luật…đã và đang đe dọa sự an toàn của người và tàu cá hoạt động trên các vùng biển.

Lao động nghề cá phải làm việc trong môi trường có cường độ lao động và rủi ro cao, nhưng thu nhập của phần đông ngư dân còn thấp, không ổn định. Quan hệ lao động trên các tàu cá vẫn chỉ là làm thuê, làm công hưởng lương theo sản phẩm hoặc chuyến tàu. Việc giao kết hợp đồng lao động vẫn chủ yếu là thỏa thuận miệng đầy cảm tính. Các trang, thiết bị đảm bảo an toàn lao động tối thiểu trên biển rất hạn chế và lạc hậu. Lao động nghề cá phần lớn có trình độ văn hóa thấp và không đều, hầu hết đều không qua trường lớp đào tạo cơ bản mà chủ yếu là truyền nghề từ ông đến cha và con, hoặc trong họ tộc với nhau. Do thường xuyên bám biển, bám ngư trường xa đất liền nên việc nắm bắt thông tin, tìm hiểu chủ trương, chính sách, pháp luật của Nhà nước còn nhiều hạn chế, không thể có khả năng tự bảo vệ mình.

Với lực lượng ngày càng đông, đóng góp ngày càng quan trọng vào phát triển kinh tế - xã hội đất nước và bảo vệ an ninh chủ quyền biển đảo, đặc biệt trong bối cảnh tình hình tranh chấp trên Biển Đông ngày càng phức tạp, những năm gần đây, ngành thủy sản đã được Nhà nước quan tâm đầu tư rất nhiều, cả về chủ trương, chính sách, chế độ cũng như hỗ trợ các nguồn vốn. Mặc dù vậy, sự đầu tư đó vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu chuyển dịch mạnh cơ cấu kinh tế, cơ cấu lao động cùng với quá trình CNH, HĐH nghề cá, gắn với việc tổ chức lại sản xuất ngành thủy sản ở tất cả các lĩnh vực: khai thác, nuôi trồng, cơ khí hậu cần dịch vụ và chế biến thủy sản.  

Trong lĩnh vực đánh bắt hải sản cũng như dịch vụ hậu cần nghề cá, bên cạnh những tổ chức đoàn thể xã hội nghề nghiệp tập hợp chủ yếu là các chủ tàu, chủ doanh nghiệp, như các hiệp hội, Hội nghề cá Việt Nam, thì vẫn chưa có tổ chức chính thức nào được thành lập để tập hợp ngư dân, người lao động, đại diện cho họ. Trong khi các ngư dân, lao động biển rất cần có một tổ chức chăm lo, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của họ, góp phần đảm bảo công ăn việc làm, nâng cao thu nhập, giải quyết các tranh chấp về lao động và kinh tế; xây dựng mối quan hệ lao động hài hòa, ổn định, tiến bộ trong các hoạt động nghề cá nói chung; đại diện cho lao động nghề cá trong mối quan hệ với chính quyền địa phương, với các cơ quan chức năng của Nhà nước Việt Nam cũng như trong giải quyết những vấn đề tranh chấp trên biển; đồng thời quan tâm đến cuộc sống gia đình của các thành viên, giúp họ an tâm bám biển.

Việc thành lập nghiệp đoàn - tổ chức công đoàn ở các cơ sở đánh bắt hải sản và dịch vụ hậu cần nghề cá là hết sức cần thiết, kịp thời, đáp ứng tâm tư, nguyện vọng của đông đảo chủ tàu, ngư dân, lao động biển. Nghiệp đoàn sẽ cùng với cùng với các tổ chức khác hỗ trợ, giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện cho chủ tàu, ngư dân an tâm ra khơi, bám biển; góp phần nâng cao nhận thức của chủ tàu, ngư dân chấp hành các chủ trương, chính sách, pháp luật của Nhà nước, quy định của ngành về khai thác và bảo vệ nguồn lợi hải sản, trách nhiệm tham gia bảo vệ chủ quyền, an ninh lãnh hải quốc gia.

Mặt khác, việc tập hợp người lao động trong lĩnh vực thủy sản trong phạm vi cả nước vào tổ chức công đoàn là mục tiêu và nhiệm vụ quan trọng lâu dài của Công đoàn Việt Nam nói chung, Công đoàn Nông nghiệp và PTNT Việt Nam nói riêng, nhằm không ngừng phát triển lực lượng; tích cực tham gia thực hiện thắng lợi sự nghiệp CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn; Chiến lược biển theo Nghị quyết của Đảng đã đề ra.

Đánh giá được tầm quan trọng của việc thành lập nghiệp đoàn nghề cá tại các tỉnh ven biển, Công đoàn ngành Nông nghiệp đã tham mưu cho Đoàn Chủ tịch Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam có Văn bản số 03/TLĐ ngày 04/1/2010 đồng ý giao cho Công đoàn Nông nghiệp và PTNT Việt Nam thực hiện thí điểm việc phát triển đoàn viên và thành lập nghiệp đoàn nghề cá, tổ chức thực hiện và rút kinh nghiệm sau khi thực hiện Đề án. Ngày 12/10/2010 Đề án số 420/ĐA-CĐN về phát triển đoàn viên và thành lập nghiệp đoàn nghề cá tại các tỉnh ven biển có đông lao động thủy sản, trước mắt thí điểm tại hai tỉnh Kiên Giang và Bình Thuận đã được Đoàn Chủ tịch Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam phê duyệt. Với mục tiêu và nội dung là phối hợp với các tỉnh để vận động ngư dân gia nhập nghiệp đoàn nghề cá; tổ chức kết nạp họ vào công đoàn và thành lập thí điểm ở mỗi tỉnh từ 1 đến 2 nghiệp đoàn. Đây là loại đề án đặc thù của CĐN TƯ, vì được ĐCT TLĐ chỉ đạo, LĐLĐ các tỉnh thực hiện. Trong quá trình triển khai thực hiện Đề án, do tình hình Biển Đông căng thẳng, Thường trực TLĐ đã trực tiếp chỉ đạo đưa Quảng Ngãi, Phú Yên vào số các tỉnh thí điểm đợt đầu.

Mặc dù có nhiều khó khăn, phức tạp, ngày 15/9/2011 nghiệp đoàn nghề cá đầu tiên đã được thành lập tại huyện đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi. Đó là Nghiệp đoàn nghề cá xã An Hải với 120 tàu cá và 689 đoàn viên. Đây thực sự là tin vui đối với người lao động ngành thủy sản và tổ chức Công đoàn Việt Nam; tạo động lực thúc đẩy tiến độ thành lập nghiệp đoàn nghề cá tại các địa phương khác. Đặc biệt, ngoài 4 tỉnh thí điểm bước đầu, các tỉnh khác là Tiền Giang, Quảng Ninh, Bến Tre đã rất tích cực, chủ động theo sát chỉ đạo của TLĐ, không chờ những kết quả từ các tỉnh thí điểm, đã xây dựng kế hoạch của tỉnh.

Trong thời gian từ tháng 9/2011 đến 15/3/2014 đã có 50 nghiệp đoàn nghề cá được thành lập tại 13 tỉnh, thành phố với 8.230 đoàn viên và 2.216 tàu cá các loại. Bước đầu thành lập, các nghiệp đoàn nghề cá đã xây dựng được quy chế làm việc của Ban chấp hành, phân công nhiệm vụ cụ thể cho từng ủy viên Ban chấp hành, quy định việc quản lý và định mức chi tiêu tài chính nghiệp đoàn; tổ chức thăm hỏi, động viên giúp đỡ gia đình đoàn viên có hoàn cảnh khó khăn trong cuộc sống; tổ chức đại hội nhiệm kỳ theo quy định của Điều lệ Công đoàn Việt Nam...Hiện nay, các nghiệp đoàn cũng đã từng bước hình thành các nghiệp đoàn bộ phận, tổ nghiệp đoàn cho các tàu cá gia nhập nghiệp đoàn theo hình thức cùng đi chung đoàn và cùng đánh bắt chung ngư trường để thuận tiện cho việc sinh hoạt, quản lý đoàn viên và kịp thời hỗ trợ giúp đỡ lẫn nhau khi gặp sự cố trên biển.

Mặc dù mới thành lập, chưa có kinh nghiệm, nội dung hoạt động của nghiệp đoàn nghề cá chưa phong phú, nhưng rất thiết thực, phần nào đã tạo được niềm tin và tinh thần phấn khởi phấn khởi cho đoàn viên nghiệp đoàn, tạo ảnh hưởng và nhận thức rất lớn trong ngư dân về tổ chức công đoàn, dẫn đến số lượng xin gia nhập vào nghiệp đoàn của ngư dân ngày càng nhiều.

Các nghiệp đoàn đã duy trì tốt quan hệ giữa chủ tầu và ngư dân, thể hiện tốt hơn tình cảm đùm bọc, thông cảm, chia sẻ khó khăn. Một số chủ tàu đã quan tâm hỗ trợ người lao động trong phân chia thu nhập sau mỗi chuyến đi biển, có sự công khai dân chủ trong làm ăn. Việc ổn định lao động theo các tàu thuyền trong nghiệp đoàn có những tiến bộ. Gặp những tháng mùa đánh cá thuận lợi, tư tưởng của ngư dân nghiệp đoàn phấn khởi và tin tưởng ở sự phát triển trong thời gian tới.

Qua một thời gian hoạt động, việc thành lập và hoạt động có hiệu quả của các nghiệp đoàn nghề cá các địa phương đã đáp ứng được sự mong đợi của lao động ngành Nông nghiệp nói chung, của lao động ngành thủy sản nói riêng, đánh dấu bước phát triển đột phá của chương trình phát triển đoàn viên, thành lập công đoàn cơ sở của tổ chức Công đoàn Việt Nam và của Công đoàn Nông nghiệp và PTNT Việt Nam. Tuy nhiên, việc số lượng các nghiệp đoàn nghề cá được thành lập ngày càng nhiều, trên địa bàn nhiều tỉnh, thành có biển đã đặt ra nhiều vấn đề cần được tháo gỡ như: kinh phí hoạt động, mô hình tổ chức, hình thức và phương pháp hoạt động của nghiệp đoàn nghề cá sao cho phù hợp với từng loại hình khai thác thủy hải sản và tình hình thực tế tại địa phương.

Trong bối cảnh tình hình biển Đông và khu vực đang có nhiều biến động khó lường và để có thể đại diện cho hơn 100.000 tàu thuyền đánh cá với hàng triệu lao động trên biển, cần phải có định hướng, nâng cao chất lượng hoạt động của các nghiệp đoàn nghề cá; cần có nghiên cứu hình thành hệ thống liên kết hữu cơ, chặt chẽ giữa các nghiệp đoàn nghề cá trong một địa phương và trên cả nước để các tổ chức nghiệp đoàn nghề cá là đại diện thực sự cho ngư dân và có tiếng nói thuyết phục đấu tranh bảo vệ quyền lợi của ngư dân, vừa giảm thiểu tranh chấp ngư trường giữa các nghiệp đoàn, vừa tập hợp được lực lượng tàu thuyền đông hơn khi cần bảo vệ lẫn nhau trên từng khu vực biển; chia sẻ các nguồn thông tin cần thiết, tăng độ ổn định và hiệu quả đánh bắt chung cho các tàu thuyền. Đây cũng chính là tinh thần chỉ đạo nhất quán, xuyên suốt của Đoàn Chủ tịch Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam đối với việc xây dựng Đề án thành lập Nghiệp đoàn Nghề cá Việt Nam do Công đoàn Nông nghiệp và PTNT Việt Nam xây dựng.

Sau một thời gian chuẩn bị, Đoàn Chủ tịch Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam đã có công văn số 1719/TLĐ ngày 18/11/2013 chính thức phê duyệt Đề án thành lập Nghiệp đoàn Nghề cá Việt Nam do Công đoàn Nông nghiệp và PTNT Việt Nam xây dựng và đồng ý thành lập Nghiệp đoàn Nghề cá Việt Nam trực thuộc Công đoàn Nông nghiệp và PTNT Việt Nam. Đây thực sự là một quyết định quan trọng đánh dấu sự trưởng thành vượt bậc của một tổ chức chính trị xã hội nằm trong hệ thống tổ chức Công đoàn Việt Nam, vì người lao động ngành thủy sản nói chung và ngư dân, người lao động trên các tàu cá trên biển nói riêng. Hệ thống tổ chức của nghiệp đoàn nghề cá đã được thống nhất trong công tác phối hợp chỉ đạo từ trung ương đến các nghiệp đoàn cơ sở, góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của ngư dân và gia đình; tạo sự liên kết giữa các nghiệp đoàn nghề cá để đại diện chung cho lao động nghề cá cả nước; tham gia với Chính phủ và các ban ngành chức năng xây dựng và hoàn thiện về cơ chế, chính sách đặc thù đối với lao động nghề cá; tranh thủ sự hỗ trợ về  kỹ thuật, kinh nghiệm, kỹ năng và tài chính của các tổ chức quốc tế; hướng tới hình thành được sự liên kết, hợp tác của lao động ngành thủy sản trên địa bàn, lãnh thổ trong khai thác, tiêu thụ sản phẩm.

Việc ra đời của Nghiệp đoàn Nghề cá Việt Nam đã đáp ứng được sự mong mỏi của ngư dân cả nước, nhất là ở ngư trường Hoàng Sa, Trường Sa. Từ nay ngư dân cả nước có tổ chức Nghiệp đoàn nghề cá Việt Nam, đại diện cho họ, luôn đứng bên cạnh họ, phối hợp với các Liên đoàn lao động các địa phương, đồng hành cùng ngư dân, giúp đỡ ngư dân an tâm bám biển, hỗ trợ ngư dân tổ chức lại SX; giải quyết tốt quan hệ hài hòa về lợi ích giữa chủ tàu và người lao động; xây dựng thế trận quốc phòng toàn dân, an ninh nhân dân trên biển.

Nghiệp đoàn Nghề cá Việt Nam là một tổ chức mới thành lập, rất cần sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, các cấp, các ngành, các địa phương, sự phối hợp với Hội nghề cá Việt Nam, các tổ chức trong và ngoài nước. Trong đó đặc biệt nhấn mạnh đến vai trò chỉ đạo của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, sự phối hợp chỉ đạo của Liên đoàn Lao động các tỉnh, thành phố có nghiệp đoàn nghề cá là hết sức quan trọng để Nghiệp đoàn Nghề cá Việt Nam thực sự lớn mạnh, hoạt động có hiệu quả trong thời gian tới, đáp ứng sự mong mỏi ngư dân cả nước.

Vũ Xuân Thủy

                                   Chủ tịch Công đoàn Nông nghiệp -PTNT Việt Nam